Ο αρχαίος Σκιλλούς υπό του Ξενοφώντος λεγόμενα!

Αναπαράσταση του Ναού της Εφεσίας Αρτέμιδος πιστό αντίγραφο του οποίου αποτέλεσε ο αντίστοιχος του Σκιλλούντα, πιθανόν σε μικρότερη κλίμακα.

Προτομή του Ξενοφώντος

Πόλις μεταξύ των εκβολών του Αλφειού και του Άνιγρου προς το παραθαλάσσιον, κατά νότον της Ολυμπίας. Επί του πολέμου των Πισαίων προς τους Ηλείους οι Σκιλλούντιοι ήσαν σύμμαχοι των Πισαίων και εχθροί εκ του φανερού των Ηλείων, διο και εξέβαλον αυτούς οι Ηλείοι, οι δε Λακεδαιμόνιοι ύστερον αποτεμόμενοι της Ηλείας τον Σκιλλούντα, έδωσαν αυτόν εις Ξενοφώντα τον Γρύλλου ός εγένετο φυγάς εξ Αθηνών, διωχθείς υπό των Αθηναίων, διότι επολέμησε κατά του βασιλέως των Περσών του φιλικώς διακείμενου προς αυτούς μετά του πολεμιωτάτου αυτών Κύρου, κατοικήσας δε ο Ξενοφών εν Σκιλλούντι, καθιέρωσε τέμενος και ωκοδόμησε και ναόν τη Εφεσία Αρτέμιδι, ύστερον δε ανέλαβον και αυθίς οι Ηλείοι τον Σκιλλούντα, και ο Ξενοφών εδικάσθη εν τη Ολυμπική βουλή, διότι έλαβε παρά των Λακεδαιμονίων τον τόπον, αλλά τυχών συγγνώμης παρά των Ηλείων, κατώκησε του λοιπού αφόβως και απέθανεν εκεί.
Ολίγον δε απωτέρω του ναού ήν μνήμα και εικών επ' αυτού εκ λίθου Πεντελησίου και προσηκούντες έλεγον ότι ούτος ήν ο τάφος του Ξενοφώντος. Έν Σκιλλούντι ήν θήρα αγριοχοίρων και ελάφων, και ποταμός Σελινούς διήρχετο δια της Σκιλλουντίας χώρας. Κατά την από του Σκιλλούντος προς την Ολυμπίαν οδόν, πριν της διαβάσεως του Αλφειού ήν όρος Τυπαίον. Ο Στράβων αναφέρει ναόν επιφανή της Αθηνάς εν τη Σκιλλουντία χώρα πλησίον της Ολυμπίας. Οι Σκιλλούντιοι έκτισαν τον εν Ολυμπία ναόν της Αθηνάς μετλα οκτώ έτη αφ' έλαβε την βασιλεία αυτής ο Όξυλος. Ο Ξενοφών διηγήται περί εαυτού και περί Σκιλλούντος ως εφεξής:
"Ενταύθα και διαλαμβάνουσι το από των αιχμαλώτων γενόμενον αργύριον, και την δεκάτην ήν τώ Απόλλωνι εξείλον και τή Εφεσία Αρτέμιδι διέλαβον οι Στρατηγοί, το μέρος έκαστος, φυλάττοιν τοις θεοίς, αντί δε Χειρισόφου Νέων ο Ασίναιος έλαβε. Ξενοφών ουν το μεν του Απόλλωνος ανάθημα ποιησάμενος ανατίθησιν είς τον εν Δελφοίς των Αθηναίων θησαυρόν, και επέγραψε το, τε αυτού όνομα και το Προξένου ός ουν Κλεάρχω απέθανε ξένος γαρ ήν αυτώ* το δε της Αρτέμιδος της Εφεσίας, ότε απήει συν Αγησιλάω εκ της Ασίας την εις Βοιωτούς οδόν, κατέλιπε παρά Μεγαβύζω τώ της Αρτέμιδος νεωκόρω, ότι αυτός κινδυνεύων εδόκει ξέναι μετά Αγησιλάου εν Κορωνεία* και απέστειλεν, ήν μεν αυτός σωθή, εαυτώ αποδούναι* εί δε τι πάθοι, αναθείναι, ποιησάμενον τή Αρτέμιδι ό,τι οίοιτο χαριείσθαι τη θεώ* επεί δ' έφυγεν ο Ξενοφών, κατοικούντος αυτού ήδη εν Σκιλλούντι, υπο των Λακεδαιμονίων οικισθέντι παρά την Ολυμπίαν, αφικνείται Μεγάβυζος είς Ολυμπίαν θεωρήσων και αποδίδωσι την παρακαταθήκην αυτώ. Ξενοφών δε λαβών, χωρίον ωνείται τη θεώ, όπου ανείλεν ο θεός* έτυχε δε δια μέσου ρέων του χωρίου ποταμός Σελινούς* και εν Εφέσω δε παρά της Εφεσίας Αρτέμιδος νεών Σελινούς παραρρεί* και ιχθύες δε εν αμφοτέροις ένεισι και κόγχαι* έν δε τω Σκιλλούντι χωρίω και θήραι πάντων οπόσα εστίν αγρευόμενα θηρία* εποίησε δε και ναόν και βωμόν από του ιερού αργυρίου, και το λοιπόν αεί δεκατεύων τα εκ του αγρού ωραία, θυσίαν εποίει τη θεώ* κα πάντες οι πολίται και οι πρόσχωροι άνδρες και γυναίκες μετείχον της εορτής* παρείχε δε η θεός τοις σκηνούσιν άλφιτα, άρτους, οίνον, τραγήματα, και των θυομένων από της ιεράς νομής λόξχος, και των θηρευομένων δε* και γαρ θήραν εποιούντο είς την εορτήν οί τε Ξενοφώντος παίδες συνεθήρων, και ηλίσκετο το μεν έξ αυτού του ιερού χωρίου, το δε εκ της Φολόης, σύες και δορκάδες και έλαφοι* έστι δε ο τόπος ή εκ Λακεδαίμονος εις Ολυμπίαν πορεύονται ως είκοσι στάδιοι από του εν Ολυμπία Διος ιερού* ένι δ΄ έν τώ ιερώ τόπω και άλση και όρη δένδρων μεστά, ικανά και συς και αίγας και οίς τρέφειν και ίππους, ώστε και τα των είς την εορτήν ιόντων υποζύγια ευωχείσθαι* περί δ΄αυτόν τον ναόν άλσος ημέρων δένδρων εφυτεύθη, όσα εστί τρωκτά ωραία* ο δε ναός, ώς μκρός μεγάλω, τω έν Εφέσω είκασται, και το ξόανον έοικεν, ως κυπαρίσσινον χρυσώ όντι τω έν Εφέσω, και στήλη έστηκε παρά τον ναόν γράμματα έχουσα:
" ΙΕΡΟΣ Ο ΧΩΡΟΣ ΤΗς ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ* ΤΟΝ ΔΕ ΕΧΟΝΤΑ ΚΑΙ ΚΑΡΠΟΥΜΕΝΟΝ, ΤΗΝ ΜΕΝ ΔΕΚΑΤΗΝ ΚΑΤΑΘΥΕΙΝ ΕΚΑΣΤΟΥ ΕΤΟΥΣ, ΕΚ ΔΕ ΤΟΥ ΠΕΡΙΤΤΟΥ ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΕΠΙΣΚΕΥΑΖΕΙΝ* ΕΑΝ ΔΕ ΤΙΣ ΜΗ ΠΟΙΗι ΤΑΥΤΑ, ΤΗι ΘΕΩι ΜΕΛΗΣΕΙ".
Ξενοφώντος Κύρου Ανάβασις