Φραγκοκρατία στην Ηλεία, το κάστρο της Θεισόας ή Αγίας Ελένης.

 

Στα σύνορα Ηλείας Αρκαδίας βρίσκεται η Θεισόα ή Λάβδα και νότια αυτής βρίσκονται τα υπολείμματα ενός φράγκικου κάστρου που κτίστηκε πάνω στα οχυρωματικά ερείπια της αρχαίας Θεισόας. Το κάστρο της Αγίας Ελένης, του 13^ου αιώνα, ανήκε στον Δρόγο των Σκορτών και κτίστηκε από τον βαρόνο Ούγκω Ντε Μπρυγιέρ, προστέθηκε δε στην βαρονία της Καρύταινας και περιελάμβανε 24 φέουδα. Τα αρχαία οχυρωματικά ανακατασκευάστηκαν από τους Φράγκους και προστέθηκαν νέα δομικά στοιχεία της εποχής όπως ακροπύργια και άλλες μεσαιωνικές προσθήκες. Στο εσωτερικό του κάστρου υπήρχε η καθολική εκκλησία της Αγίας Ελένης  από την οποία πήρε το κάστρο τη μεσαιωνική του ονομασία. Το κάστρο της Θεισόας είναι από τα πρώτα που κτίστηκαν στον Μοριά, μαζί με το Κρεπακόρε ώστε να διαφυλαχτεί η ακεραιότητα της πρωτεύουσας Ανδραβίδας. Η βιασύνη των Φράγκων για οχυρωματικά οδήγησε στην χρησιμοποίηση των αρχαίων δομικών στοιχείων με έναν συνδυασμό ανακατασκευής και σύγχρονων προσθηκών. Την πρακτική αυτή δεν την συνήθιζαν και φανερώνει τα στενά χρονικά περιθώρια που είχαν. Η πρόχειρη κατασκευή δεν άφησε μεσαιωνικά κτίσματα, αντίθετα παρατηρούμε διασωθέντα τα αρχαία οχυρωματικά. Θα πρέπει να σημειωθεί πως το περίφημα κάστρο της Καρυταίνης χτίστηκε αργότερα αυτού της Αγίας Ελένης.

Το κάστρο Θεισόας ή Αγίας Ελένης είναι γνωστό από ένα επεισόδιο που ελαβε χώρα το 1301 στο οποίο  η 37χρονη Ισαβέλλα Βιλεαρδουίνου (η γνωστή Ιζαμπώ) παντρεύτηκε τον 20χρονο κόμη Πεδεμοντίου Φίλιππο της Σαβοΐας, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο έγινε Πρίγκιπας Αχαΐας.

Το ζεύγος εγκαταστάθηκε στον Μοριά το 1302 και πολύ γρήγορα ο Φίλιππος έγινε μισητός από Φράγκους και Έλληνες εξαιτίας της απληστίας του και της βαριάς φορολογίας που επέβαλε. Το 1304, μη θέλοντας να καταβάλουν τα υπέρογκα ποσά που ζητούσε ο Φίλιππος, οι Έλληνες του Δρόγου των Σκορτών επαναστάτησαν. Εξέλεξαν στη Λινίσταινα αρχηγούς τους αδερφούς Γεώργιο και Ιωάννη Μικρονά και ζήτησαν τη βοήθεια των Βυζαντινών του Μυστρά. Ο κυβερνήτης του Μυστρά ανταποκρίθηκε άμεσα και έστειλε στρατό, ο οποίος βοήθησε τους επαναστάτες να καταλάβουν τα σχεδόν αφύλακτα κάστρα της Αγίας Ελένης και του Κρεπακόρε τα οποία καταστράφηκαν ολοσχερώς.

Μετά τις πρώτες επιτυχίες, οι επαναστάτες επιχείρησαν να καταλάβουν ένα τρίτο κάστρο, το Μπωφόρ (αταύτιστο κάστρο κοντά στην αρχαία Ήλιδα και όχι το Λεύκτρο) αλλά στο μεταξύ οι Φράγκοι ιππότες κατάφεραν να ανασυνταχθούν, και με επικεφαλής τον άρχοντα του Σαφλαούρου Nicolas le Maure αντεπιτέθηκαν και απώθησαν τους Βυζαντινούς. H στάση τελείωσε εκεί.

Μετά από αυτά τα γεγονότα (τα οποία εξιστορεί η Γαλλική έκδοση του Χρονικού του Μορέως) το κάστρο μάλλον δεν επισκευάστηκε και δεν χρησιμοποιήθηκε ξανά. Δεν περιέχεται στις λίστες με τα φράγκικα κάστρα του 14ου και του 15ου αιώνα.

Η ταύτιση του κάστρου της Θεισόας με το κάστρο της Αγίας Ελένης/Λάβδας έγινε για πρώτη φορά από ξένους περιηγητές του 19ου αιώνα. Ο Άγγλος συνταγματάρχης William Leake στο Travels in Morea (1830) γράφει ότι η ακρόπολη είναι κυκλική χωρίς πύργους, με διάμετρο 130 μέτρα. Στο εσωτερικό υπήρχε ναός με επτά δωρικές κολώνες διαμέτρου 0,45μ. Εντόπισε επίσης ερείπια ενός μεγάλου κυκλικού κτίσματος που οι ντόπιοι περιέγραφαν ως παλιό μύλο, αλλά ο ίδιος τον θεώρησε μεσαιωνικό πύργο. Ο Γάλλος περιηγητής Buchon που επισκέφθηκε την περιοχή το 1841, είδε κι αυτός τον μεσαιωνικό κυκλικό πύργο.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η αρχαία οχύρωση κάλυπτε μια έκταση 42 στρεμμάτων εντός περιμέτρου 880 μέτρων. Στο εσωτερικό, στο ψηλότερο σημείο, υπήρχε και ένας δεύτερος , εσωτερικός οχυρωματικός περίβολος που σχημάτιζε μια εσωτερική ακρόπολη που είχε έκταση 3,5 στρέμματα με περίμετρο 240 μέτρα. Η βόρεια πλευρά του εσωτερικού περιβόλου συνέπιπτε με τον εξωτερικό περίβολο. Στον εξωτερικό περίβολο διακρίνονται σε χαμηλό ύψος τουλάχιστον 7 πύργοι εκ των οποίων ο ένας, στο νότιο άκρο, είναι κυκλικός.

Στον εσωτερικό περίβολο διακρίνονται τουλάχιστον 2 τετράγωνοι πύργοι. Όλοι οι πύργοι διατηρούνται σε χαμηλό ύψος και είτε σώζονται σε επίπεδο θεμελίων είτε είναι επιχωματωμένοι. Η πύλη του εξωτερικού κάστρου βρισκόταν στο νοτιότερο άκρο της οχύρωσης, ενώ η πύλη της ακρόπολης ήταν στη νοτιοανατολική γωνία του εσωτερικού περιβόλου. Το φράγκικο κάστρο του 13ου αιώνα πιστεύεται ότι βρισκόταν στο σημείο της εσωτερικής ακρόπολης, δηλαδή στην οχύρωση των 3,5 στρεμμάτων της κορυφής. Κοντά στο εσωτερικό τείχος εντοπίζονται ίχνη μικρού αρχαίου ναού δωρικού ρυθμού όπως συμπεραίνεται από θραύσματα κιόνων με 20 ραβδώσεις και επίσης από κιονόκρανα και θραύσματα από μετόπες. Γενικά στο χώρο διακρίνονται πολλά υπολείμματα της αρχαίας οχύρωσης, αλλά δεν δε έχει βρεθεί το παραμικρό από τη μεσαιωνική οχύρωση. Τα τείχη που σώζονται φαίνονται όλα αρχαία, με μεγάλους ημικατεργασμένους λίθους, χωρίς συνδετικό κονίαμα. Δεν υπάρχουν ούτε καν επιφανειακά ευρήματα που να παραπέμπουν σε μεσαιωνική χρήση.

Η Ολλανδική Αρχαιολογική Σχολή ανακάλυψε στη Θεισόα λίγα ερείπια οικίσκων, η χρονολόγηση των οποίων είναι εντελώς αβέβαιη. Αυτή η παντελής έλλειψη μεσαιωνικών καταλοίπων γεννά κάποιες αμφιβολίες για το αν το κάστρο της Θεισόας υπήρξε ποτέ φράγκικο κάστρο και αν πράγματι ταυτίζεται με το κάστρο της Αγίας Ελένης.

 

Πηγές

Antoine Bon, 1969, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d'Achaïe (1205-1430), Editions de Boccard, pp.385,386,388

Wikipedia

Kastra.eu

Ο αρχαίος Σκιλλούς υπό του Ξενοφώντος λεγόμενα!

Αναπαράσταση του Ναού της Εφεσίας Αρτέμιδος πιστό αντίγραφο του οποίου αποτέλεσε ο αντίστοιχος του Σκιλλούντα, πιθανόν σε μικρότερη κλίμακα.

Προτομή του Ξενοφώντος

Πόλις μεταξύ των εκβολών του Αλφειού και του Άνιγρου προς το παραθαλάσσιον, κατά νότον της Ολυμπίας. Επί του πολέμου των Πισαίων προς τους Ηλείους οι Σκιλλούντιοι ήσαν σύμμαχοι των Πισαίων και εχθροί εκ του φανερού των Ηλείων, διο και εξέβαλον αυτούς οι Ηλείοι, οι δε Λακεδαιμόνιοι ύστερον αποτεμόμενοι της Ηλείας τον Σκιλλούντα, έδωσαν αυτόν εις Ξενοφώντα τον Γρύλλου ός εγένετο φυγάς εξ Αθηνών, διωχθείς υπό των Αθηναίων, διότι επολέμησε κατά του βασιλέως των Περσών του φιλικώς διακείμενου προς αυτούς μετά του πολεμιωτάτου αυτών Κύρου, κατοικήσας δε ο Ξενοφών εν Σκιλλούντι, καθιέρωσε τέμενος και ωκοδόμησε και ναόν τη Εφεσία Αρτέμιδι, ύστερον δε ανέλαβον και αυθίς οι Ηλείοι τον Σκιλλούντα, και ο Ξενοφών εδικάσθη εν τη Ολυμπική βουλή, διότι έλαβε παρά των Λακεδαιμονίων τον τόπον, αλλά τυχών συγγνώμης παρά των Ηλείων, κατώκησε του λοιπού αφόβως και απέθανεν εκεί.
Ολίγον δε απωτέρω του ναού ήν μνήμα και εικών επ' αυτού εκ λίθου Πεντελησίου και προσηκούντες έλεγον ότι ούτος ήν ο τάφος του Ξενοφώντος. Έν Σκιλλούντι ήν θήρα αγριοχοίρων και ελάφων, και ποταμός Σελινούς διήρχετο δια της Σκιλλουντίας χώρας. Κατά την από του Σκιλλούντος προς την Ολυμπίαν οδόν, πριν της διαβάσεως του Αλφειού ήν όρος Τυπαίον. Ο Στράβων αναφέρει ναόν επιφανή της Αθηνάς εν τη Σκιλλουντία χώρα πλησίον της Ολυμπίας. Οι Σκιλλούντιοι έκτισαν τον εν Ολυμπία ναόν της Αθηνάς μετλα οκτώ έτη αφ' έλαβε την βασιλεία αυτής ο Όξυλος. Ο Ξενοφών διηγήται περί εαυτού και περί Σκιλλούντος ως εφεξής:
"Ενταύθα και διαλαμβάνουσι το από των αιχμαλώτων γενόμενον αργύριον, και την δεκάτην ήν τώ Απόλλωνι εξείλον και τή Εφεσία Αρτέμιδι διέλαβον οι Στρατηγοί, το μέρος έκαστος, φυλάττοιν τοις θεοίς, αντί δε Χειρισόφου Νέων ο Ασίναιος έλαβε. Ξενοφών ουν το μεν του Απόλλωνος ανάθημα ποιησάμενος ανατίθησιν είς τον εν Δελφοίς των Αθηναίων θησαυρόν, και επέγραψε το, τε αυτού όνομα και το Προξένου ός ουν Κλεάρχω απέθανε ξένος γαρ ήν αυτώ* το δε της Αρτέμιδος της Εφεσίας, ότε απήει συν Αγησιλάω εκ της Ασίας την εις Βοιωτούς οδόν, κατέλιπε παρά Μεγαβύζω τώ της Αρτέμιδος νεωκόρω, ότι αυτός κινδυνεύων εδόκει ξέναι μετά Αγησιλάου εν Κορωνεία* και απέστειλεν, ήν μεν αυτός σωθή, εαυτώ αποδούναι* εί δε τι πάθοι, αναθείναι, ποιησάμενον τή Αρτέμιδι ό,τι οίοιτο χαριείσθαι τη θεώ* επεί δ' έφυγεν ο Ξενοφών, κατοικούντος αυτού ήδη εν Σκιλλούντι, υπο των Λακεδαιμονίων οικισθέντι παρά την Ολυμπίαν, αφικνείται Μεγάβυζος είς Ολυμπίαν θεωρήσων και αποδίδωσι την παρακαταθήκην αυτώ. Ξενοφών δε λαβών, χωρίον ωνείται τη θεώ, όπου ανείλεν ο θεός* έτυχε δε δια μέσου ρέων του χωρίου ποταμός Σελινούς* και εν Εφέσω δε παρά της Εφεσίας Αρτέμιδος νεών Σελινούς παραρρεί* και ιχθύες δε εν αμφοτέροις ένεισι και κόγχαι* έν δε τω Σκιλλούντι χωρίω και θήραι πάντων οπόσα εστίν αγρευόμενα θηρία* εποίησε δε και ναόν και βωμόν από του ιερού αργυρίου, και το λοιπόν αεί δεκατεύων τα εκ του αγρού ωραία, θυσίαν εποίει τη θεώ* κα πάντες οι πολίται και οι πρόσχωροι άνδρες και γυναίκες μετείχον της εορτής* παρείχε δε η θεός τοις σκηνούσιν άλφιτα, άρτους, οίνον, τραγήματα, και των θυομένων από της ιεράς νομής λόξχος, και των θηρευομένων δε* και γαρ θήραν εποιούντο είς την εορτήν οί τε Ξενοφώντος παίδες συνεθήρων, και ηλίσκετο το μεν έξ αυτού του ιερού χωρίου, το δε εκ της Φολόης, σύες και δορκάδες και έλαφοι* έστι δε ο τόπος ή εκ Λακεδαίμονος εις Ολυμπίαν πορεύονται ως είκοσι στάδιοι από του εν Ολυμπία Διος ιερού* ένι δ΄ έν τώ ιερώ τόπω και άλση και όρη δένδρων μεστά, ικανά και συς και αίγας και οίς τρέφειν και ίππους, ώστε και τα των είς την εορτήν ιόντων υποζύγια ευωχείσθαι* περί δ΄αυτόν τον ναόν άλσος ημέρων δένδρων εφυτεύθη, όσα εστί τρωκτά ωραία* ο δε ναός, ώς μκρός μεγάλω, τω έν Εφέσω είκασται, και το ξόανον έοικεν, ως κυπαρίσσινον χρυσώ όντι τω έν Εφέσω, και στήλη έστηκε παρά τον ναόν γράμματα έχουσα:
" ΙΕΡΟΣ Ο ΧΩΡΟΣ ΤΗς ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ* ΤΟΝ ΔΕ ΕΧΟΝΤΑ ΚΑΙ ΚΑΡΠΟΥΜΕΝΟΝ, ΤΗΝ ΜΕΝ ΔΕΚΑΤΗΝ ΚΑΤΑΘΥΕΙΝ ΕΚΑΣΤΟΥ ΕΤΟΥΣ, ΕΚ ΔΕ ΤΟΥ ΠΕΡΙΤΤΟΥ ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΕΠΙΣΚΕΥΑΖΕΙΝ* ΕΑΝ ΔΕ ΤΙΣ ΜΗ ΠΟΙΗι ΤΑΥΤΑ, ΤΗι ΘΕΩι ΜΕΛΗΣΕΙ".
Ξενοφώντος Κύρου Ανάβασις